Biskupia Górka – historyczna dzielnica Gdańska z nowym obliczem
- Damian Brzeski
- 2 godziny temu
- 21 minut(y) czytania
Na wzgórzu, z którego przez stulecia prowadzono oblężenia Gdańska, dziś słychać gwar spacerowiczów, dźwięki festynów i stuk obcasów po brukowanych uliczkach.
Biskupia Górka – niegdyś odcięta, zaniedbana i zapomniana – przeszła niezwykłą przemianę, odzyskując swój historyczny blask i zyskując nową, artystyczną duszę.
Jak z twierdzy i miejskiego zaplecza stała się miejscem, które gdańszczanie nazywają „gdańskim Montmartre”?
Historia i znaczenie Biskupiej Górki
Tożsamość Biskupiej Górki jest nierozerwalnie związana z jej topografią. Dominujące nad miastem wzgórze od samego początku determinowało jej losy, czyniąc ją na przemian siedzibą władzy kościelnej, kluczowym punktem strategicznym w systemie obronnym Gdańska i wreszcie – miejscem życia codziennego, którego historia jest świadectwem burzliwych dziejów całego regionu.
Początki i rozwój dzielnicy na przestrzeni wieków
Historia Biskupiej Górki sięga wczesnego średniowiecza, a jej nazwa jest bezpośrednim świadectwem jej pierwotnych właścicieli.
Pierwsza wzmianka o „Górce” (łac. Mons) pojawia się w dokumencie księcia Mściwoja II z 1277 roku, w którym władca obiecał biskupom włocławskim zwolnienie ich posiadłości z opłat. To właśnie nadanie tych przylegających do Gdańska terenów kościołowi zapoczątkowało historię osadnictwa na wzgórzu.
Wkrótce wzniesiono tu drewniany dwór, który służył jako rezydencja dla dostojników kościelnych podczas ich wizyt w mieście.
Prestiż tego miejsca wzrósł pod koniec XIV wieku, gdy biskup Zbylut zdecydował o budowie nowej, murowanej siedziby.
O jej randze świadczy fakt, że w latach 1391-1392 gościł w niej hrabia Derby, przyszły król Anglii Henryk IV.
Jednak ten okres świetności był krótki. W 1414 roku, w akcie zemsty za poparcie przez duchowieństwo strony polskiej po bitwie po Grunwaldem, wielki mistrz krzyżacki
Michał Küchmeister nakazał zburzenie dworu. To wydarzenie, choć destrukcyjne, na trwałe ugruntowało nazwę wzgórza.
W dokumencie z 1438 roku, potwierdzającym granice dóbr biskupich, po raz pierwszy pojawia się nazwa Biskupia Góra (Mons Episcopalis), która w późniejszych wiekach przekształciła się w niemiecką formę Bischofsberg.
Wraz z upływem wieków u podnóża wzgórza rozwijała się osada. Z kilku gospodarstw w XV wieku rozrosła się w niewielką wieś.
Powstały także sąsiednie osiedla, takie jak Piaskownia, skąd czerpano materiał do budowy Głównego Miasta, oraz Czarne Morze, którego nazwa pochodziła od glinianki wypełnionej ciemną wodą.
Tereny te, pełniąc funkcję zaplecza gospodarczego dla Gdańska, stopniowo zyskiwały na znaczeniu.
Miejsce Biskupiej Górki w historii Gdańska
Centralnym elementem, który definiuje historyczną rolę Biskupiej Górki, jest jej strategiczne położenie. Wzgórze górujące nad miastem stanowiło idealny punkt do prowadzenia ostrzału artyleryjskiego, co czyniło je kluczem do zdobycia Gdańska.
Ta wojskowa prawidłowość objawiła się wielokrotnie na przestrzeni wieków. Już w 1433 roku pozycje na wzgórzu wykorzystywali czescy husyci, wspierający Polskę w wojnie z zakonem krzyżackim.
W 1520 roku, podczas kolejnej wojny polsko-krzyżackiej, próbowano stąd atakować miasto. Najsłynniejszym przykładem było jednak oblężenie Gdańska przez wojska króla Stefana Batorego w 1577 roku, kiedy to artyleria królewska, ulokowana na Biskupiej Górce, prowadziła intensywny ostrzał murów miejskich.
Powtarzające się zagrożenie sprawiło, że władze Gdańska zrozumiały, iż jedynym sposobem na zabezpieczenie miasta jest włączenie wzgórza w system fortyfikacji. Impulsem do działania stał się narastający konflikt ze Szwecją.
W 1626 roku król Zygmunt III Waza w liście do Rady Miejskiej osobiście zachęcał do umocnienia wzgórz. Wkrótce potem rozpoczęto prace, które na zawsze zmieniły krajobraz Biskupiej Górki, przekształcając ją z podmiejskiej posiadłości kościelnej w integralną część potężnej twierdzy gdańskiej.
Ten militarny charakter zdeterminował jej rozwój na kolejne dwa i pół stulecia, a jego pozostałości są dziś jednym z najważniejszych elementów dziedzictwa dzielnicy.
Brunon Zwarra i jego wspomnienia o dzielnicy
Żadna postać nie jest tak nierozerwalnie związana z Biskupią Górką XX wieku jak Brunon Zwarra (1919-2018). Pisarz, historyk i dokumentalista, a przede wszystkim gdańszczanin z krwi i kości, stał się najważniejszym kronikarzem życia dzielnicy w burzliwym okresie Wolnego Miasta Gdańska.
Jego monumentalne, pięciotomowe dzieło „Wspomnienia gdańskiego bówki” jest bezcennym źródłem wiedzy o codzienności polskiej społeczności w zdominowanym przez Niemców mieście.
Zwarra urodził się i spędził dzieciństwo oraz wczesną młodość na Biskupiej Górce, mieszkając kolejno w nieistniejących już dziś kamienicach przy ul. Biskupiej 2 i Na Stoku 46.
Jego wspomnienia malują barwny obraz dzielnicy – miejsca tętniącego życiem, pełnego małych sklepów, warsztatów, ale także napięć narodowościowych. Opisywał aktywność polskich organizacji, do których sam należał, takich jak
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej czy Klub Sportowy Gedania, w którym grał w piłkę nożną. Jego relacje to unikatowe świadectwo życia polskiej mniejszości, jej walki o zachowanie tożsamości i kultury w coraz bardziej wrogim otoczeniu.
Dziedzictwo Zwarry wykracza daleko poza wartość literacką. Jego praca była aktem ocalenia pamięci o świecie, który został bezpowrotnie zniszczony przez II wojnę światową.
Dlatego też oddolna inicjatywa społeczna, która doprowadziła do odsłonięcia w grudniu 2024 roku pomnika-ławeczki z postacią pisarza, ma głębokie znaczenie symboliczne.
Monument, usytuowany w sercu odradzającej się dzielnicy, w pobliżu miejsca, gdzie stał jego rodzinny dom, jest nie tylko hołdem dla samego Zwarry, ale także aktem przywracania i utrwalania polskiej historii Biskupiej Górki.
W ten sposób, wraz z odnowionymi fasadami kamienic, w przestrzeń publiczną wpisana zostaje pamięć o ludziach, którzy ją tworzyli.
Historia Biskupiej Górki jest naznaczona fundamentalnym paradoksem: jej strategiczne znaczenie militarne było jednocześnie motorem jej rozwoju i przyczyną późniejszej, długotrwałej izolacji oraz zaniedbania.
To właśnie wyniesienie ponad miasto, które czyniło ją tak cenną z wojskowego punktu widzenia, doprowadziło do jej ufortyfikowania w XVII wieku, co na setki lat przekształciło ją w strefę o ograniczonym dostępie cywilnym.
Ta militarna funkcja, choć w XIX wieku osłabła, pozostawiła trwały ślad w charakterze dzielnicy. Nawet po demilitaryzacji, Biskupia Górka pozostała na uboczu głównych nurtów rozwoju miasta. Budowa
Alei Armii Krajowej w 1974 roku fizycznie odcięła ją od reszty Śródmieścia, pogłębiając jej izolację i przyczyniając się do degradacji społecznej i ekonomicznej w okresie powojennym.
W konsekwencji, cecha, która historycznie stanowiła o jej doniosłości, stała się źródłem problemów, z którymi dzielnica zmagała się przez większość XX wieku i które dopiero teraz, dzięki kompleksowej rewitalizacji, udaje się przezwyciężyć.
Fortyfikacje i militarna przeszłość
Krajobraz Biskupiej Górki jest żywym podręcznikiem historii europejskiej sztuki fortyfikacyjnej. Przez ponad 250 lat inżynierowie wojskowi kształtowali jej topografię, wznosząc kolejne warstwy umocnień, które miały chronić Gdańsk przed coraz potężniejszą artylerią.
Te monumentalne budowle obronne, choć dawno utraciły swoją pierwotną funkcję, do dziś definiują charakter dzielnicy.
Dzieło koronowe i jego bastiony
W odpowiedzi na rosnące zagrożenie ze strony nowoczesnej artylerii, w latach 1628-1634 na szczycie Biskupiej Górki wzniesiono potężny zespół umocnień ziemnych, znany w terminologii wojskowej jako dzieło koronowe (Dzieło Koronowe).
Był to system fortyfikacji składający się z trzech głównych, wysuniętych bastionów, połączonych kurtynami (wałami), które tworzyły front obronny przypominający koronę.
Główne elementy systemu obronnego to trzy bastiony, których nazwy przetrwały do dziś:
Bastion Zbawiciela (Salvator): Nazwany tak od pobliskiego kościoła św. Zbawiciela na Zaroślaku.
Bastion Pośredni (Mittel): Znajdujący się w centrum linii obronnej.
Bastion Ostroróg (Scharfer Ort): Najbardziej wysunięty na północ.
Uzupełnieniem tego systemu był mniejszy półbastion od strony północnej, noszący nazwę Czujność (Vigilance).
Te potężne nasypy ziemne, choć dziś w dużej mierze porośnięte drzewami i krzewami, zachowały swój pierwotny kształt i stanowią imponujące świadectwo XVII-wiecznej inżynierii wojskowej.
Reduta Koszarowa – od obiektu wojskowego do uczelni
W XIX wieku, gdy Gdańsk znajdował się pod panowaniem pruskim, system obronny Biskupiej Górki został zmodernizowany. W latach 1828-1833, w miejscu dawnego szańca szwedzkiego, wzniesiono monumentalną Redutę Koszarową (Reduta Koszarowa).
Była to samowystarczalna, ceglana twierdza, zaprojektowana tak, by mogła prowadzić samodzielną obronę nawet po zdobyciu przez wroga pozostałych umocnień.
O randze architektonicznej obiektu świadczy fakt, że jego klasycystyczny wystrój był zatwierdzany przez jednego z najwybitniejszych niemieckich architektów tamtej epoki,
Karla Friedricha Schinkla.
Budowla, wzniesiona na planie trapezu, składała się z trzech skrzydeł kazamatowych koszar o bomboodpornych stropach, które mogły pomieścić 2-3 kompanie piechoty. Całość otoczona była suchą fosą, bronioną przez dwie kaponiery.
Po demilitaryzacji twierdzy w XX wieku, potężny budynek przez lata pełnił funkcje przemysłowe, mieszcząc m.in. zakłady dziewiarskie i fabrykę chemiczną, i stopniowo popadał w ruinę. Przełom nastąpił w 1999 roku, kiedy obiekt został wynajęty przez
Gdańską Wyższą Szkołę Humanistyczną. To właśnie dzięki wieloletnim inwestycjom uczelni budynek został w dużej mierze odrestaurowany i uratowany przed całkowitą degradacją.
Transformacja Reduty Koszarowej z koszar w uczelnię jest jednym z najbardziej wymownych symboli zmiany charakteru całej dzielnicy – miejsce, które służyło wojnie, stało się przestrzenią dedykowaną nauce i edukacji.
Lunety i inne elementy systemu obronnego
Na początku XIX wieku, w okresie wojen napoleońskich, gdańskie fortyfikacje ponownie zmodernizowano, tym razem pod kierunkiem inżynierów francuskich.
Aby sprostać wyzwaniom, jakie stawiała artyleria o coraz większym zasięgu, na przedpolu Biskupiej Górki zbudowano dodatkowe, wysunięte szańce ziemne, zwane lunetami.
Były to samodzielne dzieła obronne, mające za zadanie rozproszyć ogień nieprzyjaciela i opóźnić jego podejście do głównych wałów.
Najważniejsze z nich to Luneta Cafarellego, Luneta Leclerca i Luneta Delzous. Po przejęciu Gdańska przez Prusaków otrzymały one nowe nazwy (kolejno: Knesebeck i Hünerbein).
Do dziś zachowała się Luneta Cafarellego, która po uporządkowaniu terenu pełni funkcję punktu widokowego, a także stanowi początek ścieżki edukacyjnej prowadzącej szlakiem fortyfikacji.
Integralną częścią systemu obronnego była również sieć komunikacji wewnętrznej. Kluczowym jej elementem jest zachowana do dziś poterna – podziemny, ceglany korytarz ze schodami, który zapewniał żołnierzom bezpieczne przejście z Reduty Koszarowej, zlokalizowanej na szczycie wzgórza, do niżej położonych stanowisk w kierunku Bastionu Wiebego.
Ten unikatowy zabytek inżynierii wojskowej jest obecnie w złym stanie technicznym i niedostępny, jednak lokalni aktywiści od lat zabiegają o jego renowację i udostępnienie zwiedzającym.
Zabytki i architektura Biskupiej Górki
Architektoniczne dziedzictwo Biskupiej Górki jest niezwykle zróżnicowane. Obok potężnych fortyfikacji militarnych, które przez wieki dominowały w jej krajobrazie, znajduje się tu unikatowy zespół zabudowy mieszkalnej oraz obiekty sakralne i publiczne, które opowiadają historię wielokulturowej i wielofunkcyjnej przeszłości tej części Gdańska.
Kamienice z przełomu XIX i XX wieku
Tym, co nadaje Biskupiej Górce jej niepowtarzalny, kameralny charakter, jest zwarta zabudowa mieszkalna, która w dużej mierze przetrwała zniszczenia II wojny światowej. Spacerując ulicami Biskupią, Na Stoku czy Salwator, można odnieść wrażenie podróży w czasie do Gdańska z przełomu XIX i XX wieku.
Zachowane kamienice czynszowe reprezentują style historyzujące, typowe dla tamtej epoki, z bogato zdobionymi fasadami, wykuszami i charakterystyczną stolarką okienną.
Urok tych ulic dopełniają detale, które świadczą o ciągłości historycznej tego miejsca: oryginalna granitowa kostka brukowa, wąskie klatki schodowe, a nawet pozostałości po dawnym oświetleniu gazowym. Każdy budynek ma swoją własną historię.
Kamienica przy Biskupiej 15 wyróżnia się fasadą z jasnej cegły i balkonem wspartym na metalowych konsolach o motywach roślinnych.
Z kolei budynek przy Biskupiej 4, wzniesiony w latach 20. XX wieku, nosi już cechy bardziej modernistyczne, z charakterystycznymi loggiami.
To właśnie ta autentyczna, zachowana tkanka miejska, przez lata zaniedbana, stała się podstawą obecnej rewitalizacji. Dzięki starannym pracom konserwatorskim odzyskała dawny blask, stając się największym atutem dzielnicy.
Ta niezwykła autentyczność jest w dużej mierze niezamierzonym skutkiem powojennej marginalizacji Biskupiej Górki.
Brak znaczących inwestycji i projektów deweloperskich w okresie PRL, który w innych częściach miasta prowadził do modernizacji lub wyburzeń, tutaj przyczynił się do „zamrożenia” historycznego układu urbanistycznego.
To właśnie owo „łaskawe zaniedbanie” ocaliło unikatowy charakter dzielnicy, który dziś, po odnowieniu, stanowi o jej wyjątkowej wartości.
Zbór mennonicki i dziedzictwo religijne
U podnóża Biskupiej Górki, przy ulicy Menonitów, znajduje się jeden z najcenniejszych zabytków sakralnych dzielnicy – dawny zbór gminy mennonickiej. Jego historia jest świadectwem wielokulturowej przeszłości Gdańska.
Mennonici, członkowie anabaptystycznego odłamu protestantyzmu, przybyli na Pomorze w XVI wieku, uciekając przed prześladowaniami religijnymi z Niderlandów.
Jako pacyfiści i pracowici rzemieślnicy, którzy często działali poza strukturami cechowymi, nie mogli osiedlać się w obrębie murów miejskich, dlatego swoje wspólnoty zakładali na przedmieściach, m.in. na Biskupiej Górce.
Po zjednoczeniu gmin fryzyjskiej i flamandzkiej na początku XIX wieku, wspólnota postanowiła wznieść nową, reprezentacyjną świątynię. Budowę zboru ukończono w 1819 roku.
Jego architektura doskonale odzwierciedlała zasady wiary mennonitów – jest to budowla w stylu klasycystycznym, charakteryzująca się prostotą, harmonią i oszczędnością formy, pozbawiona bogatych zdobień.
Unikatowym rozwiązaniem konstrukcyjnym jest oparcie całej więźby dachowej na czterech potężnych, modrzewiowych kolumnach znajdujących się wewnątrz świątyni.
Budynek, który jest największym zachowanym obiektem pomennonickim w Europie, został poważnie uszkodzony podczas II wojny światowej, a po niej przejęty przez Kościół Zielonoświątkowy, który do dziś jest jego gospodarzem.
Schronisko młodzieżowe im. Pawła Beneke – historia i obecne funkcje
Na samym szczycie Biskupiej Górki wznosi się monumentalny gmach, którego historia jest jednym z najbardziej złożonych i symbolicznych rozdziałów w dziejach dzielnicy.
Budynek dawnego schroniska młodzieżowego im. Pawła Beneke, wzniesiony w latach 1938-1940, był jedną z najbardziej prestiżowych inwestycji Wolnego Miasta Gdańska w okresie dominacji nazistów.
Inicjatorem jego budowy był gauleiter Albert Forster, a projekt, autorstwa Hansa Richtera, świadomie nawiązywał do architektury zamków krzyżackich, co miało stanowić manifestację niemieckiego dziedzictwa i potęgi.
Architektura budynku była narzędziem propagandy. Dominująca nad miastem 25-metrowa wieża zegarowa z carillonem wygrywającym patriotyczne melodie, potężny granitowy portal wejściowy oraz detale, takie jak ceglane swastyki i orły wplecione w konstrukcję szachulcową wykusza, nie pozostawiały wątpliwości co do ideologicznego przesłania budowli.
Nawet patron, XV-wieczny gdański kaper Paweł Beneke, został wykreowany na germańskiego bohatera morskiego.
Historia użytkowania gmachu jest równie skomplikowana. Choć oficjalnie było to schronisko dla młodzieży z Hitlerjugend, w marcu 1945 roku, podczas obrony Gdańska, jego wieża służyła jako punkt kierowania ogniem niemieckiej artylerii okrętowej.
Chwilę później, po zdobyciu wzgórza przez Armię Czerwoną, z tego samego miejsca generał Paweł Batow dowodził szturmem na miasto.
Po wojnie budynek pełnił funkcję akademika Politechniki Gdańskiej, a od 1951 roku stał się niedostępną dla cywilów siedzibą Milicji Obywatelskiej, a obecnie Policji i jej Laboratorium Kryminalistycznego.
W jego wnętrzach kryją się unikatowe elementy wyposażenia, takie jak monumentalny piec kaflowy przedstawiający historię militarną Gdańska, co czyni go jednym z najbardziej tajemniczych i fascynujących obiektów w mieście.
Kanał Raduni jako element krajobrazu i inżynierii
U podnóża Biskupiej Górki płynie Kanał Raduni – wybitne dzieło średniowiecznej hydrotechniki, które przez stulecia było arterią życia gospodarczego Gdańska.
Zbudowany przez Krzyżaków w XIV wieku, kanał o długości 13,5 km został precyzyjnie poprowadzony tak, aby wykorzystać naturalny spadek terenu do napędzania licznych młynów, kuźni i tartaków, które stanowiły o przemysłowej sile Starego Miasta.
Dla Biskupiej Górki kanał stanowi naturalną, południowo-zachodnią granicę, oddzielającą jej strome stoki od Zaroślaka i Starego Przedmieścia. Przez wieki był nie tylko źródłem energii, ale także dostarczał wodę pitną i zasilał miejskie fosy.
Dziś, po regulacji koryta przeprowadzonej po powodzi w 2001 roku, Kanał Raduni pełni głównie funkcje rekreacyjne.
Jego obwałowania stały się popularnym ciągiem pieszo-rowerowym, zielonym korytarzem łączącym południowe dzielnice miasta ze Śródmieściem i stanowią malowniczy element krajobrazu odradzającej się Biskupiej Górki.
Nauka i technika na Biskupiej Górce
Choć historia Biskupiej Górki zdominowana jest przez narrację militarną, wzgórze to było również świadkiem niezwykłych osiągnięć naukowych i inżynieryjnych.
W XVIII wieku stało się oknem Gdańska na wszechświat, a w XVII wieku miejscem pionierskiego wynalazku, który zrewolucjonizował technikę transportu. Te dwa epizody pokazują, że Biskupia Górka była nie tylko bastionem obronnym, ale także przestrzenią innowacji.
Obserwatorium Nataniela Wolfa i jego znaczenie
W epoce oświecenia Gdańsk był prężnym ośrodkiem naukowym, a jedną z jego najznamienitszych postaci był Nataniel Mateusz Wolf (1724-1784) – wszechstronny uczony, lekarz, przyrodnik i astronom.
Po przybyciu do Gdańska związał się z Towarzystwem Przyrodniczym i zasłynął jako pionier wariolizacji, czyli wczesnej formy szczepień przeciwko ospie.Jego największą pasją była jednak astronomia.
W 1780 roku, dzięki wsparciu Towarzystwa, Wolf zakupił działkę na szczycie Bastionu Ostroróg, gdzie z własnych środków sfinansował budowę i wyposażenie nowoczesnego obserwatorium astronomicznego, które nazwał „Dostrzegalnią Gwiazd” (Sternwarte).
Sprowadził z Anglii najnowocześniejszy sprzęt, co uczyniło placówkę jedną z czołowych w tej części Europy.
Przez lata prowadził w niej regularne obserwacje nieba, a wyniki swoich badań publikował w prestiżowych czasopismach naukowych, stając się członkiem brytyjskiego
Royal Society.
Niestety, historia obeszła się z dziełem Wolfa okrutnie. Podczas oblężenia Gdańska przez wojska rosyjskie i pruskie w 1813 roku, obserwatorium zostało całkowicie zniszczone.
Pamięć o astronomie przetrwała jednak w legendzie, a jego ostatnia wola – by zostać pochowanym w pobliżu ukochanej „Dostrzegalni Gwiazd” – stała się inspiracją dla współczesnych poszukiwaczy.
W 2019 roku, dzięki staraniom lokalnych stowarzyszeń i historyków, udało się odnaleźć na terenie policyjnym na Bastionie Ostroróg jego grób, co było jednym z największych odkryć historyczno-archeologicznych w Gdańsku ostatnich lat.
Kolejka linowa Adama Wijbego – pionierski wynalazek
Ponad 140 lat przed powstaniem obserwatorium Wolfa, Biskupia Górka stała się sceną dla innego przełomowego dokonania, tym razem z dziedziny inżynierii.
W 1644 roku, podczas intensywnych prac nad rozbudową gdańskich fortyfikacji, holenderski konstruktor Adam Wijbe (znany też jako Wybe Adams) stanął przed ogromnym wyzwaniem logistycznym: jak sprawnie przetransportować tysiące metrów sześciennych ziemi z niwelowanego szczytu Biskupiej Górki do miejsca budowy nowego bastionu na Starym Przedmieściu.
Jego rozwiązanie było rewolucyjne. Wijbe zaprojektował i zbudował pierwszą na świecie wielopodporową kolejkę linową. Konstrukcja składała się z liny rozpiętej na siedmiu drewnianych słupach, po której przemieszczało się ponad 120 koszy wypełnionych ziemią.
Cały system napędzany był kieratem, do którego zaprzężono cztery konie. Wynalazek okazał się niezwykle wydajny, pozwalając na transport ogromnych ilości materiału i znacząco przyspieszając prace fortyfikacyjne.
Kolejka Wijbego, biegnąca ponad Kanałem Raduni, była największą tego typu konstrukcją aż do XIX wieku i stanowiła kamień milowy w historii techniki. Bastion, do którego budowy posłużyła, na cześć konstruktora nazwano Bastionem Wijbego, upamiętniając w ten sposób jego inżynieryjny geniusz.
Te dwa przykłady – kolejka Wijbego i obserwatorium Wolfa – tworzą fascynującą dwoistość w dziedzictwie Biskupiej Górki. Pokazują, że to samo miejsce, ten sam strategiczny punkt na mapie miasta, może służyć dwóm skrajnie różnym celom.
Z jednej strony było to pole dla innowacji w służbie wojny, gdzie najnowsza technika była wykorzystywana do wznoszenia coraz potężniejszych umocnień.
Z drugiej strony, ta sama przestrzeń, ukształtowana przez wojskowych, stała się miejscem cichej, pokojowej pracy naukowej, gdzie ludzkie spojrzenie kierowało się nie na wroga u podnóża wzgórza, lecz ku gwiazdom.
Ta dwoistość wzbogaca tożsamość Biskupiej Górki, pokazując ją jako miejsce, gdzie krzyżowały się najbardziej zaawansowane myśli techniczne i naukowe swoich czasów.
Rewitalizacja i współczesna metamorfoza dzielnicy
Przez większą część drugiej połowy XX wieku Biskupia Górka była synonimem degradacji. Położona w sercu miasta, a jednak odcięta od niego, z piękną, lecz niszczejącą zabudową, borykała się z problemami społecznymi i infrastrukturalnymi.
Przełom nastąpił w drugiej dekadzie XXI wieku, kiedy dzielnica została objęta Gminnym Programem Rewitalizacji. Był to początek największej transformacji w jej nowożytnej historii – procesu, który miał nie tylko odnowić budynki i ulice, ale przede wszystkim przywrócić dzielnicy życie i dumę.
Cele i etapy rewitalizacji Biskupiej Górki
Rozpoczęty w 2017 roku program rewitalizacji Biskupiej Górki i sąsiedniego Starego Chełmu był przedsięwzięciem kompleksowym, którego cele wykraczały daleko poza standardowy remont. Jego założeniem była głęboka, wielowymiarowa odnowa, obejmująca sferę społeczną, gospodarczą, przestrzenną i środowiskową.
Główne cele obejmowały m.in. zwiększenie dostępności do usług społecznych, podniesienie poziomu bezpieczeństwa, poprawę warunków mieszkaniowych oraz aktywizację i integrację lokalnej społeczności.
Skala projektu była imponująca. Objął on obszar 104 hektarów, zamieszkany przez ponad 6 tysięcy osób.
Całkowity koszt inwestycji, pierwotnie szacowany na ponad 28 milionów złotych, ostatecznie przekroczył 90 milionów złotych, z czego znaczną część stanowiły środki pozyskane z Unii Europejskiej oraz Funduszu Dopłat Banku Gospodarstwa Krajowego.
Prace, prowadzone w kilku etapach, były niezwykle skomplikowane logistycznie. Wymagały jednoczesnej modernizacji infrastruktury podziemnej, remontu nawierzchni ulic (Biskupiej, Na Stoku, Salwator i Zaroślak) oraz gruntownej renowacji kilkudziesięciu budynków na bardzo zwartym i trudno dostępnym terenie.
Rola Gdańskich Nieruchomości w modernizacji
Kluczową rolę w fizycznej transformacji Biskupiej Górki odegrała miejska spółka Gdańskie Nieruchomości, która była odpowiedzialna za kompleksowy remont 13 budynków komunalnych. Nie były to powierzchowne prace estetyczne, lecz głęboka ingerencja w strukturę stuletnich kamienic.
Ze względu na położenie dzielnicy na terenie osuwiskowym, każdy z remontowanych budynków wymagał potężnych wzmocnień konstrukcyjnych – zużywano średnio 30-40 ton stali na jeden obiekt.
Zakres prac obejmował wszystko, od fundamentów po dach: wykonanie nowych płyt fundamentowych, hydroizolację, wymianę wszystkich stropów na żelbetowe, budowę nowych dachów oraz wymianę wszystkich instalacji – wodno-kanalizacyjnej, elektrycznej, grzewczej (z podłączeniem do miejskiej sieci ciepłowniczej) i teletechnicznej.
Wszystkie te działania prowadzone były pod ścisłym nadzorem konserwatora zabytków, co gwarantowało zachowanie historycznego charakteru budynków, w tym odtworzenie detali architektonicznych i stolarki okiennej na wzór oryginalnej.
W efekcie powstały 83 nowoczesne, bezpieczne i w pełni wyposażone mieszkania komunalne. Równolegle program rewitalizacji oferował wsparcie finansowe dla wspólnot mieszkaniowych, z którego skorzystało 35 z nich, co pozwoliło na odnowienie kolejnych budynków w dzielnicy.
Podsumowanie wybranych remontów budynków komunalnych w ramach Programu Rewitalizacji Biskupiej Górki
Adres budynku | Koszt inwestycji (PLN) | Data rozpoczęcia | Data zakończenia | Kluczowe wykonane prace |
ul. Salwator 7 | 1 839 886,78 | czerwiec 2022 | czerwiec 2023 | Pierwszy odnowiony budynek; renowacja fasady, przebudowa wnętrz, stworzenie 2 mieszkań. |
ul. Biskupia 8A | 3 430 995,99 | wrzesień 2022 | lipiec 2024 | Wzmocnienia konstrukcyjne, konserwacja elewacji, nowe instalacje. |
ul. Biskupia 11 | 5 826 881,09 | wrzesień 2022 | grudzień 2024 | Pełna renowacja z odtworzeniem historycznych detali. |
ul. Biskupia 17 | 4 254 154,57 | listopad 2022 | styczeń 2024 | Renowacja fasady, stworzenie 5 nowych lokali mieszkalnych. |
ul. Na Stoku 12B | 1 552 437,47 | grudzień 2022 | listopad 2024 | Wymiana dachu, modernizacja wnętrz, instalacja systemu zarządzania energią (BMS). |
ul. Na Stoku 15 | bd. | marzec 2023 | październik 2024 | Kompleksowa renowacja, stworzenie 8 nowych mieszkań. |
ul. Na Stoku 25 | 7 539 548,41 | marzec 2023 | grudzień 2024 | Kompleksowa modernizacja wraz z sąsiednim budynkiem przy ul. Na Stoku 23. |
ul. Na Stoku 35 | 4 242 987,08 | październik 2022 | styczeń 2024 | Pełna renowacja kamienicy z 1900 roku. |
Odnowione kamienice i przestrzenie publiczne
Efektem wieloletnich prac jest spektakularna wizualna metamorfoza Biskupiej Górki. Kontrast między stanem sprzed rewitalizacji – pękającymi murami, odpadającym tynkiem, dziurawymi ulicami i wszechobecną wilgocią – a obecnym wyglądem dzielnicy jest uderzający.
Odnowione fasady kamienic, z pieczołowicie odtworzonymi detalami, przywróciły dzielnicy jej historyczną urodę.
Transformacja objęła również przestrzeń publiczną. Główne ulice dzielnicy zyskały nową nawierzchnię z kostki brukowej, równe chodniki, a także elementy małej architektury, takie jak stylizowane latarnie i ławki, które podkreślają historyczny klimat miejsca.
W ramach projektu uporządkowano tereny zielone, tworząc nowe miejsca rekreacji i odpoczynku, które służą zarówno mieszkańcom, jak i coraz liczniej przybywającym tu turystom.
Społeczne i kulturalne efekty przemiany
Najważniejszym i najtrwalszym efektem rewitalizacji jest jednak zmiana, która zaszła w sferze społecznej.
Program od początku zakładał, że odnowa fizyczna musi iść w parze z odbudową tkanki społecznej i walką z wykluczeniem.Kluczową rolę w tym procesie odegrały lokalne organizacje pozarządowe, przede wszystkim
Stowarzyszenie WAGA. W odnowionej kamienicy przy ul. Biskupiej 4 powstały Dom Sąsiedzki oraz Centrum Wsparcia Seniora – miejsca, które stały się sercem lokalnej społeczności. Organizowane są tam zajęcia dla dzieci, młodzieży i seniorów, warsztaty, spotkania oraz udzielane jest wsparcie psychologiczne.
Miasto angażowało również mieszkańców w bezpośrednie działania na rzecz swojego otoczenia, realizując tzw. projekty podwórkowe.
W ich ramach sąsiedzi wspólnie aranżowali i zazieleniali przestrzeń wokół swoich domów, co budowało poczucie współodpowiedzialności za dzielnicę.
Te „miękkie” działania społeczne, połączone z „twardymi” inwestycjami infrastrukturalnymi, stworzyły synergiczny efekt.
Odnowiona przestrzeń stała się sceną dla nowych inicjatyw kulturalnych i społecznych, a wzmocniona społeczność zaczęła aktywnie z niej korzystać i o nią dbać.
Sukces tego holistycznego podejścia został doceniony na zewnątrz – projekt rewitalizacji Biskupiej Górki zdobył m.in. nagrodę w konkursie
Turystyka i edukacja w przestrzeni dzielnicy
Wraz z postępującą rewitalizacją Biskupia Górka zaczęła przyciągać uwagę nie tylko mieszkańców Gdańska, ale także turystów poszukujących autentycznych, mniej uczęszczanych miejsc.
Jej unikatowe walory historyczne, architektoniczne i widokowe stały się podstawą do rozwoju nowej oferty turystycznej i edukacyjnej, która pozwala odkrywać bogactwo tej niezwykłej części miasta.
Spacer z przewodnikiem po Biskupiej Górce
Jedną z najpopularniejszych form poznawania Biskupiej Górki stały się spacery z lokalnymi przewodnikami. To inicjatywa, która doskonale wpisuje się w ideę zrównoważonej turystyki, opierającej się na autentycznych historiach i pasji mieszkańców.
Przewodnicy, często będący pasjonatami lub mieszkańcami dzielnicy, oferują unikalne spojrzenie na jej historię, architekturę i tajemnice.
Programy spacerów są bardzo zróżnicowane, co pozwala na wielokrotne odkrywanie dzielnicy z różnych perspektyw.
Niektóre trasy koncentrują się na dziedzictwie militarnym, prowadząc uczestników śladami dawnych koszar i schroniska.Inne skupiają się na historii społecznej, opowiadając o życiu zwykłych i niezwykłych mieszkańców, w tym o społeczności mennonitów czy postaci Brunona Zwarry.
Są też spacery tematyczne, poświęcone architekturze, kryminalnym historiom z przedwojennej prasy czy roli Kanału Raduni.
Te organizowane przez Instytut Kultury Miejskiej oraz lokalne stowarzyszenia wycieczki cieszą się ogromnym zainteresowaniem, przyciągając rocznie setki osób i stając się ważnym elementem kulturalnego życia dzielnicy.
Ścieżka edukacyjna po fortyfikacjach
Potężne, choć często ukryte w zieleni, fortyfikacje Biskupiej Górki stanowią ogromny potencjał edukacyjny. Aby go wykorzystać, w ramach Budżetu Obywatelskiego w 2018 roku stworzono historyczno-przyrodniczą ścieżkę edukacyjną.
Składa się ona z pięciu tablic informacyjnych, które zostały rozmieszczone w kluczowych punktach dawnego systemu obronnego.
Ścieżka rozpoczyna się przy odnowionej Lunecie Cafarellego, w pobliżu ulicy Pohulanka, i prowadzi wzdłuż zachowanych bastionów i wałów.
Tablice zawierają informacje nie tylko o historii i funkcji poszczególnych obiektów militarnych, ale także o dawnych koloniach mieszkaniowych, które powstały na terenach pofortecznych, oraz o walorach przyrodniczych tego obszaru.
Inicjatywa ta pozwala na samodzielne zwiedzanie i poznawanie militarnej przeszłości dzielnicy, czyniąc z niej dostępne i atrakcyjne muzeum na świeżym powietrzu.
Festyn „Biskupia Górka bliżej” i inne wydarzenia
Kulminacyjnym momentem, który symbolicznie otworzył nowy rozdział w historii dzielnicy, był cykl wydarzeń pod hasłem „Biskupia Górka bliżej”, zorganizowany w celu uczczenia zakończenia kluczowego etapu rewitalizacji.
Wiosną 2025 roku odnowione ulice i place stały się sceną dla festynu, który przyciągnął tysiące gdańszczan.
Program wydarzenia był niezwykle bogaty i różnorodny, odzwierciedlając wielowymiarowy charakter dzielnicy.
Odbyły się koncerty (m.in. Radosława Skubasa), spektakle teatralne dla dzieci i dorosłych (w tym przedstawienie „Piecuch z Biskupiej Górki”), pokazy teatru ognia, warsztaty, wystawy plenerowe poświęcone historii i mieszkańcom, a także kino letnie.
Ważnym elementem były wydarzenia nawiązujące do dziedzictwa miejsca: spacery z dreszczykiem po zmroku, projekcje filmów o Natanielu Wolfie oraz publiczne odczyty fragmentów wspomnień Brunona Zwarry.
Festyn stał się manifestacją nowej, otwartej tożsamości Biskupiej Górki – miejsca, które z dumą dzieli się swoją historią i zaprasza do siebie całe miasto.
Urbanistyka i ulice Biskupiej Górki
Układ urbanistyczny Biskupiej Górki jest bezpośrednim odzwierciedleniem jej skomplikowanej historii.
Strome stoki, dawne linie fortyfikacji i naturalne cieki wodne ukształtowały sieć wąskich, krętych ulic, które tworzą unikalny, kameralny klimat.
To właśnie ten historyczny układ, w dużej mierze zachowany, stanowi o wyjątkowości dzielnicy.
Ulica Biskupia, Na Stoku i Salwator – główne arterie dzielnicy
Trzy główne ulice – Biskupia, Na Stoku i Salwator – tworzą kręgosłup dzielnicy. Każda z nich ma swoją odrębną historię i charakter.
Ulica Biskupia to najdłuższa i najbardziej reprezentacyjna arteria, wspinająca się od podnóża aż na szczyt wzgórza.
Jej zabudowa, pochodząca głównie z przełomu XIX i XX wieku, tworzy malownicze, zwarte pierzeje. Historia nazewnictwa tej ulicy jest skomplikowana; na przestrzeni lat jej fragmenty nosiły nazwy
Schwarzes Meer (Czarne Morze), Grosse Berggasse, a ostatecznie Bischofsberg. To przy niej koncentrowało się życie handlowe i usługowe dawnej dzielnicy, z licznymi sklepami, kawiarnią i warsztatami rzemieślniczymi.
Ulica Na Stoku, widoczna na mapach już w XVI wieku, biegnie wzdłuż południowego zbocza wzgórza. Jej historia jest ściśle związana z istniejącym tu przez 400 lat cmentarzem parafii św. Zbawiciela, który został zlikwidowany w latach 60. XX wieku.
W okresie międzywojennym ulica nosiła nazwę Grenadiergasse. Podobnie jak przy ul. Biskupiej, znajdowały się tu liczne punkty usługowe, takie jak magiel, skład kolonialny czy piekarnia.
Ulica Salwator została formalnie wydzielona w 1884 roku z obszaru zwanego Schwarzes Meer. Jej nazwa, podobnie jak nazwa jednego z bastionów, pochodzi od pobliskiego kościoła i cmentarza św. Zbawiciela (Salvator).
To przy tej ulicy, pod numerem 7, znajduje się niewielka, urokliwa kamienica, która jako pierwsza została poddana kompleksowemu remontowi w ramach programu rewitalizacji.
Kolonie mieszkaniowe na terenach pofortecznych
Po I wojnie światowej i utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska, tereny wojskowe na Biskupiej Górce zostały zdemilitaryzowane.
Otworzyło to możliwość rozwoju nowej zabudowy mieszkaniowej na obszarach stanowiących dotychczas przedpole fortyfikacji.
W odpowiedzi na trudną sytuację mieszkaniową w mieście, popularność zyskała idea ogrodów działkowych, inspirowana koncepcją niemieckiego lekarza Daniela Schrebera.
Na stokach Biskupiej Górki powstały wówczas tzw. kolonie – osiedla małych domków z ogródkami, które pełniły funkcję nie tylko rekreacyjną, ale przede wszystkim mieszkalną.
Ich nazwy często miały idylliczny, pozytywny charakter, np. Bergshöhe (Szczyt Góry), Lieblingsruh (Ulubiona Cisza) czy Sonnental (Słoneczna Dolina).
W ich miejscu wytyczono później ulice, które swoimi nazwami nawiązują do tego dziedzictwa: Kolonia Studentów, Kolonia Postępu i Kolonia Przyszłość. Te osiedla, stanowiące unikatowy przykład międzywojennego budownictwa społecznego, do dziś zachowały swój kameralny, zielony charakter.
Współczesne wyzwania i ochrona dziedzictwa
Zakończenie głównego etapu rewitalizacji Biskupiej Górki nie oznacza końca wyzwań. Dzielnica, odzyskawszy swój blask, stoi teraz przed zadaniem ochrony swojego unikatowego dziedzictwa – zarówno materialnego, jak i niematerialnego – oraz zmierzenia się z nowymi zagrożeniami, które mogą zniweczyć efekty wieloletnich prac.
Rdestowiec japoński jako zagrożenie dla infrastruktury
Jednym z najpoważniejszych i najbardziej nieoczekiwanych zagrożeń dla odnowionej Biskupiej Górki jest inwazyjna roślina – rdestowiec japoński (Reynoutria japonica).
Ta niezwykle ekspansywna bylina, niegdyś sadzona jako roślina ozdobna, okazała się poważnym zagrożeniem dla infrastruktury.
Jej potężny system korzeniowy i kłącza potrafią rozrastać się na odległość kilkunastu metrów, wnikać w szczeliny w fundamentach, murach oporowych i nawierzchniach drogowych, a następnie rozsadzać je od wewnątrz.
Na Biskupiej Górce zidentyfikowano już kilkanaście ognisk rdestowca, zarówno przy starych, jak i świeżo wyremontowanych budynkach. Roślina pojawiła się na skarpach, wzdłuż Kanału Raduni, a nawet w szczelinach w murach oporowych, powodując ich kruszenie.
Walka z rdestowcem jest niezwykle trudna i kosztowna; wymaga systematycznych, wieloletnich działań, a na terenach osuwiskowych, takich jak Biskupia Górka, zastosowanie niektórych metod mechanicznych jest niemożliwe.
W odpowiedzi na alarmy mieszkańców i lokalnych aktywistów, miasto podjęło działania mające na celu usunięcie rośliny, jednak jest to proces długotrwały, wymagający koordynacji wielu instytucji i zarządców nieruchomości.
Ochrona wartych ponad 90 milionów złotych inwestycji przed tym biologicznym zagrożeniem jest obecnie jednym z kluczowych wyzwań dla przyszłości dzielnicy.
Zachowanie tożsamości i dziedzictwa kulturowego
Drugim, równie ważnym wyzwaniem jest ochrona unikalnej tożsamości i dziedzictwa kulturowego Biskupiej Górki w obliczu rosnącej popularności i presji turystycznej. Kluczową rolę w tym procesie odgrywają organizacje społeczne, które od lat działają na rzecz dzielnicy.
Stowarzyszenie Biskupia Górka, założone przez mieszkańców i miłośników tego miejsca, prowadzi szeroko zakrojoną działalność na rzecz ochrony i promocji lokalnego dziedzictwa.
Do jego głównych celów statutowych należy m.in. ochrona walorów historycznej architektury, popularyzacja wiedzy o dzielnicy, upamiętnianie ważnych postaci i wydarzeń oraz animacja życia kulturalnego.
Stowarzyszenie prowadzi portal internetowy biskupiagorka.pl, który jest głównym źródłem informacji o dzielnicy, a także
Archiwum Społeczne Biskupiej Górki, gromadząc fotografie, dokumenty, wspomnienia i przedmioty związane z jej historią. Działania te, prowadzone w dużej mierze społecznie, są bezcenne dla zachowania niematerialnego dziedzictwa i tożsamości miejsca.
W przyszłości stowarzyszenie marzy o utworzeniu Muzeum Biskupiej Górki, które mogłoby stać się instytucjonalnym strażnikiem pamięci o tej niezwykłej części Gdańska.
Biskupia Górka jako część Gdańska
Po latach fizycznej i mentalnej izolacji, Biskupia Górka na nowo wpisuje się w strukturę i świadomość miasta. Jej odrodzenie to nie tylko lokalna zmiana, ale proces, który wzbogaca cały Gdańsk, dodając do jego mapy unikatowe, autentyczne miejsce, które łączy w sobie historię, kulturę i niezwykłą atmosferę.
Znaczenie dzielnicy w strukturze miasta
Biskupia Górka, choć administracyjnie jest częścią Śródmieścia, przez lata funkcjonowała jako osobna, nieco odcięta enklawa. Jej strategiczne położenie, tuż przy Głównym Mieście, jest zarówno jej największym atutem, jak i historycznym przekleństwem.
Bliskość centrum sprawia, że jest łatwo dostępna, a jednocześnie jej wyniesienie i kameralny charakter pozwalają uciec od zgiełku metropolii.
Rewitalizacja przywróciła i wzmocniła jej powiązania z resztą miasta. Odnowiona infrastruktura i nowe przestrzenie publiczne zachęcają do odwiedzin, a rosnąca oferta kulturalna i turystyczna sprawia, że Biskupia Górka przestaje być tylko „dzielnicą tranzytową” czy „sypialnią”. Staje się celem samym w sobie – miejscem spacerów, spotkań i odkrywania historii.
Jej rola w strukturze miasta ewoluuje od zapomnianego zaplecza do ważnego elementu jego kulturowej i turystycznej tożsamości.
Biskupia Górka jako „gdański Montmartre” – nowa tożsamość miejsca
Wraz z postępującą transformacją, Biskupia Górka coraz częściej bywa porównywana do paryskiego Montmartre. Choć na pierwszy rzut oka analogia ta może wydawać się na wyrost, ma ona głębokie uzasadnienie.
Podobnie jak jej paryski odpowiednik, Biskupia Górka to historyczna dzielnica położona na wzgórzu, z którego roztacza się zapierająca dech w piersiach panorama miasta. Charakteryzuje ją sieć brukowanych, stromych uliczek, kameralna atmosfera i bogata historia, w której splatają się losy artystów i nonkonformistów.
To tutaj tworzyli malarze, a swoje miejsce znajdowali pisarze tacy jak Brunon Zwarra czy Stanisława Przybyszewska.Malownicze zaułki i niezwykłe światło od lat przyciągały filmowców – kręcono tu sceny do takich klasyków jak
„Do widzenia, do jutra” Janusza Morgensterna. Dziś, po rewitalizacji, ten artystyczny potencjał odżywa. Działalność lokalnych stowarzyszeń, dom sąsiedzki i rosnąca liczba wydarzeń kulturalnych tworzą podatny grunt dla nowej bohemy.
Choć Biskupia Górka zachowuje swoją unikalną, gdańską tożsamość, porównanie do Montmartre trafnie oddaje jej nową rolę – miejsca inspirującego, nieco tajemniczego i pełnego twórczej energii.
Powiązania z Głównym Miastem i innymi dzielnicami
Mimo fizycznej bliskości, historyczne relacje Biskupiej Górki z Głównym Miastem były skomplikowane. Przez wieki była ona postrzegana jako „zewnętrzna” – najpierw jako posiadłość biskupia, potem jako część systemu fortyfikacji otaczającego miasto.
Stanowiła zaplecze gospodarcze, dostarczając materiałów budowlanych (z Piaskowni) i będąc ośrodkiem rzemiosła, które konkurowało z miejskimi cechami.
Rozwój Głównego Miasta i rosnąca gęstość zaludnienia sprawiały, że mieszkańcy szukali przestrzeni do życia na przedmieściach, takich jak Biskupia Górka.
W XX wieku budowa szerokiej arterii komunikacyjnej u jej podnóża pogłębiła fizyczną barierę, która oddzielała ją od historycznego centrum.
Dzisiejsze działania rewitalizacyjne i kulturalne mają na celu nie tylko odnowę samej dzielnicy, ale także odbudowę jej mentalnych i funkcjonalnych powiązań z resztą Gdańska.
Poprzez organizację wydarzeń, promocję turystyczną i tworzenie atrakcyjnych przestrzeni publicznych, Biskupia Górka na nowo integruje się z organizmem miejskim, stając się nieodłączną i niezwykle cenną częścią jego tożsamości.
Jej historia, przez wieki pisana na marginesie wielkiej historii Gdańska, dziś wreszcie zajmuje należne jej miejsce w samym centrum opowieści o mieście.
Comments